XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s19-s192.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s1-s48.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s19.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s1.

I
Kryteria diagnostyczne osteoporozy – gdzie się znajdujemy?
Kanis J.A.
WHO Collaborating Centre for Metabolic Bone Diseases, University of Sheffield Medical School, Beech Hill Road, Sheffield S10 2RX, UK

Definicja robocza osteoporozy u kobiet została ustalona w roku 1994. Według kryteriów WHO osteoporozę definiuje się jako T-score równy lub mniejszy niż 2,5 odchylenia standardowego poniżej średniej dla populacji młodych, zdrowych kobiet. Wraz z rozwojem nowych technologii stało się jasne, że T-score nie jest równoważny dla różnych miejsc i technik pomiaru. Z tych powodów zaleca się, aby definicję osteoporozy stosować w odniesieniu do badania bliższego końca kości udowej metodą DXA. Te same wartości bezwzględne BMD w tym miejscu mogą być używane do diagnostyki osteoporozy u mężczyzn.
Kliniczne znaczenie osteoporozy polega na pojawiających się złamaniach. Ograniczenie stosowania gęstości mineralnej kości jako jedynego czynnika w przewidywaniu złamań wynika z faktu, że wiele złamań występuje u osób bez osteoporozy. Innymi słowy, częstość wykrywania lub czułość są niskie. Z tego powodu strategia leczenia powinna opierać się na czynnikach ryzyka, które występują niezależnie od BMD i tym samym podnoszą wartość prognostyczną oceny. Do czynników tych należą: wiek, złamania szyjki kości udowej w rodzinie, wcześniejsze złamania patologiczne, szybki obrót kostny, niski BMI i zaburzenia nerwowo-mięśniowe. Obecność tych czynników zwiększa ryzyko złamania ponad to, które wynikałoby tylko z pomiaru BMD. Ponieważ calem działania jest identyfikacja i leczenie osób z grupy wysokiego ryzyka złamania, próg diagnostyczny nie pokrywa się z progiem interwencji. Próg interwencji powinien opierać się o bezwzględne ryzyko złamania, określone przez ocenę wszystkich istotnych czynników ryzyka, łącznie z BMD.

I
DIAGNOSTIC CRITERIA FOR OSTEOPOROSIS – WHERE DO WE STAND?
John A. Kanis,
WHO Collaborating Centre for Metabolic Bone Diseases, University of Sheffield Medical School, Beech Hill Road, Sheffield S10 2RX, UK
Operational definitions of osteoporosis have been available in women since 1994. According to WHO criteria, osteoporosis is defined as a T-score that is equal to, or lower than, 2.5 standard deviations below the average of the young healthy female population. With the proliferation of new technology it has become clear that the T-score does not have equivalent meaning at different sites with different techniques. For this reason it is recommended that the definition of osteoporosis be confined to the use of DXA at the proximal femur. The same absolute value for BMD at this site can be used to diagnose osteoporosis in men.
The clinical significance of osteoporosis lies in the fractures that arise. A limitation in the use of bone mineral density alone to predict fracture is that many fractures will occur in those without osteoporosis. In other words, the detection rate or sensitivity is low. For this reason, treatment strategies need to take into account risk factors that operate independently of BMD and thereby enhance the predictive value of the test. These factors include age, family history of hip fracture, prior fragility fracture, high rates of bone turnover, low body mass index and neuromuscular incompetence. The presence of such factors increases fracture risk over and above that which can be explained on the basis of BMD alone. Since the goal of intervention is to identify and treat individuals at high risk from fracture, diagnostic thresholds differ from intervention thresholds. Intervention thresholds should be based on the absolute risk of fracture, determined by the assessment of all relevant risk factors, including BMD.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s20.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s1.

II
Projekt i interpretacja badań interwencyjnych w osteoporozie
Papapoulos S.E.
Department of Endocrinology and Metabolic Diseases, LeidenUniversityMedicalCenter, Albinusdreef 2, 2333 ZA Leiden, The Netherlands.

Interwencja farmakologiczna w celu zmniejszenia ryzyka złamań staje się coraz bardziej dostępna, dając lekarzom gamę możliwości. Dla podjęcia racjonalnej decyzji klinicznej, która przyniesie korzyść pacjentowi, konieczna jest obiektywna ocena danych. Prawidłowa interpretacja wyników badań interwencyjnych obejmuje kilka kwestii metodologicznych, które należy wziąć pod uwagę. Należą do nich: Projekt badania (randomizowane, kontrolowane badania kliniczne jako optymalny projekt); sprawdzane hipotezy jak również pierwszo- i drugorzędowe punkty końcowe oceny skuteczności które będą użyte do sprawdzenia hipotezy powinny być ustalone przed rozpoczęciem badania. Badania, których punktem końcowym jest poważne zdarzenie kliniczne takie jak złamanie lub ocena jakości życia są istotniejsze. Badania powinny trwać wystarczająco długo, aby ustalił się stan równowagi metabolicznej w odpowiedzi na interwencję i aby spełnić wymagania organów regulujących. Liczba pacjentów objętych badaniem powinna być wystarczająca, aby dostarczyć informacji istotnych w praktyce klinicznej. Będzie to zdeterminowane przez wybór punktu końcowego badania (np. morfometryczne złamanie kręgu przeciw złamaniu klinicznemu) jak również jak również przez ryzyko podstawowe pacjentów włączonych do badania. Metoda i rodzaj analizy wyników powinny być również znane wcześniej. Analiza zgodnie z zaplanowanym leczeniem jest najbardziej konserwatywna, ale również najbardziej obiektywna i o największej sile statystycznej. Dodatkowe kwestie obejmują analizę podgrup, sposób, w jaki liczy się złamania (liczba pacjentów ze złamaniem przeciwko liczbie złamań), wskaźnik pacjentów wyłączonych z badania i zaślepienie badacza na pomiary skuteczności w czasie trwania badania. Uważna ocena części metodologicznej publikacji opisującej skuteczność antyzłamaniową terapii pozwoli zdecydować, czy jest ona warta dalszej uwagi i co ważniejsze, uchroni pacjentów przed terapią, której skuteczność oceniana była według niewiarygodnych kryteriów.

II
DESIGN AND INTERPRETATION OF INTERVENTION STUDIES IN OSTEOPOROSIS
Socrates E Papapoulos
Department of Endocrinology and Metabolic Diseases, Leiden University Medical Center, Albinusdreef 2, 2333 ZA Leiden, The Netherlands

Pharmacological interventions to reduce the risk of fractures are becoming increasingly available giving a wide choice to physicians. For rational clinical decisions that will benefit our patients objective assessment of the data is essential. The correct interpretation of the results of intervention studies involves several methodological issues that need to be con¬sidered. These include the following: The design of the study (randomized, controlled trials being the optimal design); the hypothesis to be tested as well as the primary and secondary efficacy endpoints that will be used to test the hypothesis should
be prespecified. Studies with endpoints serious clinical outcomes such as fractures or quality of life being more important. The studies should be of sufficient duration to allow a metabolic steady state to be reached in response to the intervention and to satisfy the requirements of regulatory authorities. The number of patients in the study should be sufficient to provide information relevant to clinical practice. This will be determined by the choice of the endpoint (e.g. morphometric vertebral fracture vs clinical fracture) as well by the baseline risk of the patients included in the study. The method and type of the analysis of the results should be also prespecified. An intention-to treat analysis is the most conservative but also the most objective and statistically sound. Additional issues include subgroup analyses, the way fractures are counted (number of patients with fractures versus number of fractures), drop-out rates and blinding of the investigator to efficacy measurements during the trial. Careful evaluation of the methodological section of a scientific publication reporting the antifracture efficacy of an intervention will determine whether it is worth proceeding with reading and most importantly will prevent patients from receiving interventions whose efficacy was assessed by inadequate criteria.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s21-22.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s1-s2.

III
Leczenie osteoporozy pomenopauzalnej – aktualny stan wiedzy
Delmas P.D.
University Claude Bernard and INSERM Research Unit 403, Lyon, France

Idea medycyny opartej na wiarygodnych badaniach naukowych powinna odnosić się do osteoporozy a skuteczność leczenie powinna być oceniana według zmniejszenia liczby złamań patologicznych w prospektywnych randomizowanych badaniach kontrolowanych placebo. Mimo, że sugeruje się wiele sposobów leczenia osteoporozy, tylko nieliczne wykazały skuteczność w zapobieganiu złamaniom.
Suplementacja wapnia i małych dawek wit. D wykazuje pewną wartość w leczeniu starszych kobiet z osteoporozą przebywających w instytucjach opiekuńczych, ale w większości przypadków jest niewystarczająca aby zmniejszyć ryzyko złamania.
W wielu krajach zachodnich hormonalna terapia zastępcza (HTZ) uważana jest za „złoty standard” w prewencji osteoporozy, jednakże skuteczność w zapobieganiu złamaniom jest oceniana głównie na podstawie badań kohortowych i kliniczno-kontrolnych. Głównym problemem w HTZ jest fakt, że pacjentki niechętnie przyjmują lek, co skutkuje zaprzestaniem terapii w przeciągu roku przez ok. połowę pacjentek. Obserwowany ostatnio rozwój preparatów do ciągłego stosowania łączonych z małymi dawkami estradiolu może znacząco zmniejszyć krwawienia z dróg rodnych i zwiększyć długoterminowo regularność przyjmowania leku. Są jednakże kobiety które nie mogą lub nie chcą stosować HTZ, głównie z obawy przed rakiem piersi i stąd potrzeba skutecznej alternatywy.
Rozwinięto niedawno nową grupę leków, selektywne modulatory receptorów estrogenowych (SERM). Pierwszym ogólnie dostępnym przedstawicielem tej grupy jest raloksyfen (Evista®). Raloksyfen zapobiega pomenopauzalnej utracie masy kostnej , indukuje wczesne (1 rok) i trwałe (do 4 lat) zmniejszenie nowych złamań kręgów (od 30 do 50%) u kobiet z osteoporozą, nie zmniejszając ilości innych złamań. W przeciwieństwie do HTZ raloksyfen nie powoduje przerostu endometrium i znacząco redukuje ryzyko wystąpienia raka piersi.
Najsilniejszym inhibitorem resorpcji kości używanym w wielu chorobach metabolicznych kości w tym w osteoporozie są bisfosfoniany. Etydronian, jako słaby bisfosfonian pierwszej generacji wykazał zdolność zapobiegania utracie masy kostnej u pacjentów z osteoporozą, ale brak jest przekonywujących dowodów na redukcje złamań osteoporotycznych. Alendronian (Fosamax®) jest pierwszym szeroko dostępnym bisfosfonianem dla którego istnieją pewne i przekonujące dowody co do skuteczność w zapobieganiu złamaniom. Podobną skuteczność wykazano ostatnio dla innego bisfosfonianu, rezydronianu (Actonel®). U pacjentów z osteoporozą obydwa redukują incydenty złamań kręgów o ok. 50 % i incydenty złamań obwodowych ( w tym szyjki kości udowej) o 30-50%. Skuteczność w prewencji złamań jest stała w różnych badaniach i pojawia się w przeciągu 12-18 miesięcy od rozpoczęcia leczenia, zależnie od typu złamania. Obydwa przeciwdziałają również pomenopauzalnej utracie masy kostnej u kobiet we wczesnym okresie pomenopauzalnym i stanowią interesującą alternatywę do HTZ dla kobiet, które nie chcą lub nie mogą jej stosować, szczególnie z powodu obawy przed rakiem piersi.
Kalcytonina donosowa jest bezpieczną alternatywą w leczeniu osteoporozy, ale dowody na jej działanie zapobiegające złamaniom są mniej przekonujące. Badanie PROOF sugeruje, że dawka 200j.m./dzień – ale nie inne dawki- redukuje ryzyko złamań kręgów o 30%, bez wpływu na złamania pozakręgowe. W przeciwieństwie do dużej liczby metod leczenia które mogą zahamować resorpcję kości, wykazano, że jedynie nieliczne metody stymulują tworzenie kości. Fluor jest silnym mitogenem dla osteoblastów i znacząco zwiększa masę szkieletu osiowego, ale nie redukuje częstości złamań kręgów. PTH znacząco zwiększa masę kostną a skuteczność antyzłamaniową dobowej podskórnej dawki 1-34 PTH wykazano ostatnio w trzeciej fazie dużego badania klinicznego z redukcją nowych złamań kręgów o 70%, a złamań pozakręgowych o 50%. Dalszej uwagi wymagają kombinacje leków antyresorpcyjnych i stymulujących tworzenie kości.
Podsumowując, pierwotna i wtórna prewencja złamań osteoporotycznych możliwa jest obecnie dzięki nowym, skutecznym metodom leczenia. Konieczna jest szersza wykrywalność osteoporozy, aby wprowadzić metody leczenia zmniejszające ilość złamań osteoporotycznych.

III
TREATMENT OF POSTMENOPAUSAL OSTEOPOROSIS –
STATE OF THE ART
P. D. Delmas,
University Claude Bernard and INSERM Research Unit 403, Lyon, France

The concept of evidence based medicine should be applied to osteoporosis, and treatments should be judged on their ability to decrease the incidence of fragility fracture in randomized placebo controlled prospective studies. Although many treatments have been suggested in osteoporosis, few have shown anti-fracture efficacy.
Calcium and low dose vitamin D supplementation are valuable in osteoporotic patients and in elderly institutionalized women but in most cases are not enough to decrease substantially fracture risk. In most western countries, hormone replacement therapy (HRT) is considered as the 'gold standard’ for the prevention of osteoporosis, although anti-fracture efficacy is mainly derived from cohort and case control studies. A major problem with HRT is the low compliance, resulting in cessation of treatment within one year in about half of patients. The recent development of combined continuous preparations with low doses of estradiol, can reduce significantly vaginal bleeding and are likely to improve long term compliance. There are, however, women who cannot or do not want to take HRT, especially because of the fear of breast cancer, and effective alternatives are necessary.
A new class of agents, the selective estrogen receptor modulators (SERMs) has been recently developed. The first agent in this class to be widely available is raloxifene (Evista1). Raloxifene prevents postmenopausal bone loss, induces an early (1 year) and sustained (up to 4 yr), reduction of new vertebral fracture (by 30 to 50%) in postmenopausal osteoporotic women, without reducing non vertebral fractures. In contrast to HRT,

Raloxifene does not stimulate the endometrium and reduces markedly the risk of breast cancer.
Bisphosphonates are the most potent inhibitors of bone resorption that have been used in a variety of metabolic bone diseases, including osteoporosis. Etidronate, a first generation and weak bisphosphonate, has been shown to prevent bone loss in osteoporotic patients, but there is no convincing evidence of reduction of osteoporotic fractures. Alendronate (Fosamax®)is the first bisphosphonate widely available for which there is consistent and convincing evidence of anti fracture efficacy. Similar efficacy has been shown more recently with another bisphosphonate, risedronate (Actonel1). In patients with osteo¬porosis, both reduce the incidence of vertebral fractures by about 50% and the incidence of non vertebral fractures (including the hip) by 30% to 50%. The antifracture efficacy is consistent across studies and occurs early, within 12 to 18 months of therapy according to the type of fracture. Both also prevent post-menopausal bone loss in early postmenopausal women, and represent an interesting alternative to hormone replacement therapy (HRT) in those women how cannot or do not want to take HRT, especially because of the fear of breast cancer.
Nasal calcitonin is a safe alternative for the treatment of osteoporosis, but the data demonstrating an anti-fracture efficacy are less convincing. The PROOF study suggests that the dose of 200 lU/day – but not other doses – reduces the risk of new vertebral fractures by 30%, without an effect on non vertebral fractures. Contrasting with the abundance of treatments that can inhibit bone resorption, few treatments have been shown to stimulate bone formation. Fluoride is a potent mitogen for the osteoblasts and increases markedly axial bone mass but does not reduce vertebral fracture rate. PTH increases markedly bone mass and the antifracture efficacy of daily s.c. injection of 1-34 PTH has been recently demonstrated in a large phase Ill clinical trial, with a 70% reduction of new vertebral fractures and a 50% reduction of non vertebral fractures Combinations of antiresorp-tive and bone forming agents deserve further attention.
In conclusion, the primary and secondary prevention of osteoporosis fractures is now possible, due to new efficient therapies. A broader detection of osteoporosis is necessary to implement therapeutic strategies in order to decrease the number of osteoporotic fractures.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s23.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s2.

L01
Czynniki ryzyka osteoporozy na które mamy wpływ
Peter Burckhardt
University Hospital CHUV, 1001 Lausanne, Switzerland

Ryzyko złamania ocenia się na podstawie BMD i rejestrowania czynników ryzyka. Znaczenie czynników ryzyka może okazać się większe niż samego BMD. Jedynie wywiad rodzinny, wysokość ciała, długość szyjki kości udowej i wiek są czynnikami, na które nie mamy wpływu. Wiele innych można i powinno się modyfikować, aby zmniejszyć ryzyko złamania. Najprostszy przykład, wpływ płci (menopauzy) można prawie całkowicie zniwelować przy pomocy estrogenowej terapii zastępczej, jeśli stosuje się ją do siódmej dekady życia. Skutki starzenia się (niedobór wit.D, niedożywienie białkowe, ryzyko upadku) można również częściowo zmodyfikować przez suplementację wit.D i białka oraz celowane zmniejszenie czynników ryzyka upadku. Przedłużająca się kortykosteroidoterapia, która nieodwołalnie prowadzi do osteoporozy może być równoważona przez kilka leków, głównie bisfosfoniany podawane zapobiegawczo. Niskie spożycie wapnia jest zwykle spowodowane przez niedobór laktazy i/lub nawyki żywieniowe. Te ostatnie mogą być zmienione, chociaż propagowanie produktów mlecznych ma swoje ograniczenia kulturowe i pomimo nieuzasadnionego sprzeciwu działaczy walczących z cholesterolem. Normalizacja spożycia wapnia przy pomocy diety lub suplementacji jest skuteczna. Ważniejszym wydaje się być jednak doskonalenie zdrowego stylu życia, który według badań epidemiologicznych łączy w sobie aktywność fizyczną, spożycie wapnia, estrogenową terapię zastępczą i niepalenie tytoniu. Dla tego ostatniego, wykazano zmniejszenie ryzyka złamania po zaprzestaniu palenia. Optymalna dieta, która dotyczy nie tylko wapnia, będzie miała prawdopodobnie większe znaczenie. Wysokie spożycie potasu, owoców i warzyw jak również białka roślinnego jest związane nie tylko z wyższym BMD, ale również z mniejszym ryzykiem złamania. To zadziwiająco mocne powiązanie spowodowane jest zmniejszeniem zawartości kwasów w diecie. Wysokie spożycie produktów alkalicznych hamuje resorpcję kości i może stanowić skuteczny środek w prewencji osteoporozy.

L01
MODIFIABLE RISK FACTORS OF OSTEOPOROSIS
Peter Burckhardt
University Hospital CHUV, 1001 Lausanne, Switzerland

Fracture risk is evaluated by BMD and by the registration of risk factors. The importance of the risk factors can prevail over that of BMD. Only family history, body height, length of femoral neck and age are unchangeable. Many others can and should be modified, for decreasing fracture risk. Most trivial, the influence of sex, i.e. menopause, can be almost reversed by ERT when maintained into the seventies, and the effects of aging (Vitamin D insufficiency, protein malnutrition, risk of fall) can also be partially corrected by Vit.D and protein supplementation, and targeted correction of risk factors for fall. Prolonged cortico-therapy, which invariably leads to osteoporosis, can be counterbalanced by several drugs, esp. bisphosphonates, when given preventively. Low calcium intake is usually caused by lactase deficiency and/or nutritional habits. The latter can be modified, although promotion of dairy products has cultural limits, and despite the unjustified opposition of anticholesterol activists. Normalizing calcium intake by nutritional means or by supplementation is efficient. More important would be the improvement of a health conscient life style, which according to epidemiological studies, combines physical activity, calcium intake, ERT, and no smoking. For the latter, a decrease of fracture risk has been demonstrated after cessation of smoking. Optimal nutrition which not only concerns calcium, would probably be more important. High intake of potassium, and of fruits and vegetables, as well as of non animal
proteins, is not only associated with higher BMD, but also with lower fracture risk. These surprisingly strong associations are due to the decrease of the nutritional acid load. Indeed, high intake of alkali inhibits bone resorption and might offer a highly effective mean of prevention of osteoporosis.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s24.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s2.

L02
Histomorfometria kości w osteoporozie
Chavassieux P., Boivin G., Meunier P.J.
Inserm Unité 403, Faculté Laennec, rue Paradin, 69372 Lyon Cedex 08, Francja

Transiliakalna biopsja kości jest ważnym narzędziem w diagnostyce i badaniu pacjentów z osteoporozą. Na histomorfometrię składają się pomiary statyczne odzwierciedlające strukturę i mikroarchitekturę kości zbitej i gąbczastej, remodeling kości (resorpcja i tworzenie), oraz pomiary dynamiczne, jak szybkość aktywności osteoblastycznej przy użyciu podwójnego znakowania tetracykliną. Jest to jedyna metoda zdolna ocenić zmiany tkankowe i komórkowe na poziomie pośredniej organizacji kości, tj. osteonu w kości korowej i podstawowej jednostki strukturalnej (BSU) lub pakietu kości beleczkowej w kości gąbczastej. Mikroradiografia ilościowa i hamowanie wsteczne mogą również być stosowane w badaniu skrawków kostnych do pomiaru stopnia mineralizacji kości, na który ma wpływ szybkość przebudowy. Uzasadnione zastosowanie metody histomorfometrii kości biodrowej implikuje spełnienie ważnych warunków, takich jak satysfakcjonująca jakość bioptatu, dostateczna średnica wewnętrzna trepanu i ograniczenie do dwóch biopsji na pacjenta (jedna po każdej stronie). Zmiany kostne związane z wiekiem charakteryzują się utratą masy kostnej ze scieńczeniem beleczek bardziej zaznaczonym u kobiet niż u mężczyzn. Ilość kości tworzonej w każdej jednostce przebudowy zmniejsza się. Po menopauzie częstość aktywacji i resorpcja ulegają wzmożeniu. W konsekwencji ryzyko perforacji beleczkowej wzrasta. Efektem tego jest utrata połączeń między beleczkami, które są jednym z czynników warunkujących mechaniczną wytrzymałość kości. Histomorfometria kości jest stosowana również do oceny histologicznej zalet i skutków ubocznych różnych metod leczenia w chorobach kości. Ostatnio oceniano efekt leczenia alendronianem przy użyciu histomorfometrii bioptatu kości biodrowej u pacjentów z osteoporozą pomenopauzalną lub posteroidową. Stosowanie metody histomorfometrycznej jest wymagane zarówno w badaniach klinicznych, jak i w doświadczeniach na zwierzętach, aby móc ocenić wpływ leków antyresorpcyjnych na jakość kości i aby zrozumieć ich mechanizm działania na poziomie tkanki kostnej.

L02
BONE HISTOMORPHOMETRY IN OSTEOPOROSIS. EFFECTS OF TREATMENT
Pascale Chavassieux, Georges Boivin, Pierre J. Meunier,
Inserm Unite 403, Faculte Laennec, rue Paradin, 69372 Lyon Cedex 08, France

Transiliac bone biopsy is an important tool for diagnosis and research in osteoporotic patient. Bone histomorphometry con¬sists of measuring static parameters reflecting the bone structure and microarchitecture in cancellous and compact bone, the bone remodeling (resorption and formation) and dynamic parameters as the rate of osteoblast activity by using double tetracycline labeling. It is the only method suited to evaluate tissue and cell changes at the level of the intermediary organization of bone, i.e. the osteon in cortical bone and the basic structure unit (BSU) or cancellous bone packet in spongy bone. Quantitative micro-radiographs and back scattering can be also used on bone sections for measuring the degree of mineralization of bone which is influenced by the remodeling rate. A valid use of iliac bone histomorphometry implies to satisfy important conditions: a sufficient quality of the samples, a sufficient inner diameter of the trephine and a limitation of two biopsies per patient (one on each side). Age-related changes in bone is characterized by a loss of bone with trabecular thinning more marked in females than in males. The amount of bone formed in each remodeling unit decreases. After the menopause, the activation frequency and the resorption are augmented. Consequently, the risk of trabecular perforation is increased. This results in the loss of the trabecular connectivity which is one of the determinant of the mechanical strength of bone. Bone histomorphometry is also used for evaluating the histological positive and side-effects of treatment on bone diseases. Recently, the effects of alendronate have been evaluated by histomorphometric analysis of iliac biopsies from patients with postmenopausal or steroid-induced osteoporosis. The use of bone histomorphometry in both human trials and experimental studies in animals are required for the evaluation of the effects on the quality of bone of antiosteoporotic drugs and to understand the mechanisms of action of these compounds at the bone tissue level.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s25.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s2-s3.

L03
Epidemiologia złamań po małym urazie wśród populacji kobiet regionu Podlasia
N.Nowak(1), J.Badurski(1), J.Supronik(2), A.Dobreńko(1), S.Daniluk(1), J.Rybaczuk(2)
1.Centrum Osteoporozy i Chorób Kostno-Stawowych w Białymstoku
2.Oddział Chorób Wenętrznych i Osteoartrologii Szpitala Śniadeckiego w Białymstoku

Wprowadzenie: Podstawowym celem interwencji w dziedzinie osteoporozy jest prewencja złamań. Badania epidemiologiczne umożliwiają ocenę i zidentyfikowanie czynników ryzyka złamań . Celem niniejszego badania jest sprawdzenie znanych czynników ryzyka złamań u kobiet wśród populacji 300.000 mieszkańców Białegostoku i okolicznych miejscowości. Materiał i Metody: Badanie oparte jest na dobranej losowo próbie obejmującej 1005 kobiet w wieku > 45 lat proporcjonalnie do przedziałów wiekowych w danym roczniku została opracowana przez komórkę statystyczną Urzędu Marszałkowskiego wg. wymogów badań reprezentatywnych. Procedura badania obejmowała wypełnienie kwestionariusza zawierającego pytania dotyczące diety aktywności fizycznej , złamań, także w rodzinie stosowania alkoholu, papierosów oraz badania gęstości metodą DXA aparatem HOLOGIC QDR 4500 SL w szyjce kości udowej i kręgosłupie lędźwiowym. Osteoporoza, osteopenia i norma zostały zdefiniowane wg. kryteriów WHO w szyjce kości udowej. Wyniki: W grupie 727 kobiet , które zgłosiły się na badanie DXA , 108 miało BMD < -2,5 co stanowiło 14,8%, 313 miało BMD w przedziale pomiędzy –1,0 a –2,5(43,05%) oraz 306 wykazywało normalne wartości BMD pomiędzy +1,0 a –1,0 SD (42%). Pacjentki z kryteriami densytometrycznym osteoporozy były starsze niż w grupie z osteopenii i normy. 222 panie spośród 727 (30,5%) doświadczyło w przeszłości złamania ( 118 nadgarstka, 5 biodra, 8 kręgów 21 żeber, , wszystkich złamań 268). Pacjentki ze złamaniami w wywiadzie miała statystycznie znamiennie,p=0,001, niższą masę kostną niż kobiety bez złamań. Dodatkowo w grupie pacjentek z osteoporozą procent złamań był statystycznie znamiennie wyższy niż w grupie pan z osteopenią i zdrowych. Złamania występowały też znamiennie częściej w grupie wiekowej po 60 roku życia. Podsumowanie: Występowanie i lokalizacja złamań wymaga dalszej analizy miedzy innymi uściślającej termin „mały uraz”

L03
BIALYSTOK OSTEOPOROSIS STUDY (BOS): EPIDEMIOLOGY OF LOW TRAUMA FRACTURES IN THE FEMALE POPULATION
N. Nowak, J. Badurski, J. Supronik, A. Dobrenko, S. Daniluk, J. Rybaczuk,
Centre of Osteoporosis and Osteo-Articular Diseases, and Dept. of Medicine and Osteoartrology Sniadecki Hospital, Bialstok

Background: The primary task of therapeutic intervention in osteoporosis is fracture prevention. Epidemiological evaluation of fracture risk factors brings direct information on population studied.
The aim of BOS is to evaluate known risk factors of low trauma fractures in a female population of 300 000 inhabitants of the city of Bialystok and surrounding regions of Podlasie.
Population characteristics and methods: The study is based on random selection including 1005 women over 45 years of age, proportionally to age sections in definite age-groups. The trial was collated by the Statistical Department of Marshal’s Autho¬rities, precisely under the rules of epidemiological study. Proper random selection was a requisite in keeping within the 3% bounds of error. The questionnaires with 19 groups of questions concerning diet, life style, past history of any illnesses including fractures were filled out by participants of the study in the assistance of medical students. DXA BMD of the lumbar spine and the hip by the QDR4500 Hologic apparatus were measured.
Results: Osteoporosis, osteopenia and normal population were defined according to WHO criteria of the neck BMD. In a group of 727 women who were submitted to DXA examinations 108 patients had a BMD >-2,5 SD (14,8%), 313 had a BMD between -1,0 and -2,5 SD (43,05%), and 306 had normal a BMD between +1,0 and -1,0 (42%). Osteoporotic patients were older than osteopenic and normals. 222 of 727 (30,5%) experienced low trauma fractures in the past (118 wrist, 5 hip, 8 vertebrae, 21 ribs, all = 268 fractures). This group had a statistically significant (p 0,001) lower bone mass in all regions of measurement. In a group of women with osteoporosis the percent of fractures was significantly higher than that in osteopenic and normal subjects and fractures occurred more commonly after the age of 60.
Conclusions: Incidence and localisation of fractures need to be analysed for a definition of 'low trauma’.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s26-27.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s3.

L04
Występowanie osteoporozy w populacji rejonu krakowskiego na podstawie badania skriningowego
K. Lipiński 1, E. Czerwiński 2, R.T. Kukiełka 2, R.Lorenc 3, T. Majchrzak 2

1 Krakowskie Centrum Osteoporozy ul. Kopernika 32; 31-501 Kraków
2 Klinika Ortopedii CM UJ, ul. Kopernika 19a; 31-501 Kraków
3 Centrum Zdrowia Dziecka, al. Dzieci Polskich 20, 04-736 Warszawa

Polska Fundacja Osteoporozy i Centrum Osteoporozy w Krakowie w ciągu ostatnich 6 lat objęła badaniami densytometrycznynymi ponad 60,000 osób (w tym badanie osiowe u ponad 13,500 osób). Z grupy badanych wybrano 6,745 kobiet z rejonu krakowskiego, które zgłosiły się do badań skrinnigowych po ich ogłoszeniu w masmediach. Wiek pacjentek wahał się od 20-85 lat (średnia 57.7 lat). Metoda: U wszystkich chorych przeprowadzono wywiad wg specjalnie opracowanego kwestionariusza obejmującego m. in. informacje o: czynnikach ryzyka osteoporozy, dolegliwościach bólowych, sposobie odżywienia, informacje o menopauzie i występowaniu złamań objawowych. Następnie wykonano badanie densytometryczne kręgosłupa lędźwiowego (L2-L4) oraz bliższego odcinka kości udowej metodą DXA. Do badań stosowano densytometr DPX-IQ (Lunar). U większości chorych wykonano również badania ultrasonograficzne (dane nie uwzględnione w tej pracy). Kategorie diagnostyczne wartości normalnych, osteopenii i osteoporozy rozpoznawano wg. kryteriów WHO z 1994r. Wyniki zestawiono dekadami i przedstawiono w tabeli poniżej:

Średnia częstość osteoporozy w całej grupie wynosiła 29.9%. U kobiet po 50 rz. stwierdzono normalną gęstość mineralną kości u 24%, osteopenię u 38.5% i osteoporozę w 37.5% przypadkach. Wniosek: Wartości w naszym opracowaniu nie odbiegają od danych publikowanych dla populacji europejskiej. Obecnie nasz ośrodek bierze również udział w szerszym ogólnopolskim badaniu skrinnigowym EPOLOS, z którego wyniki są w trakcie opracowawnia

The Polish Osteoporosis Fouńdatioń ańd the Osteoporosis Ceńter iń Krakow have uńdertakeń deńsitometric evaluatioń of over 60000 patieńts (of these over 13500 patieńts had spińe ańd hip measuremeńts). From this group 6745 womeń from the Krakow regioń who preseńted to the Ceńter after a media campaigń were eńrolled iń the study. The age group of these patieńts rańged from 20-80 years (average 57.7 years).
Methods: All patients were subjected to a questionnaire relating amongst others to: risk factors, pain, diet, menopause and information about previous fractures. After this the subjects underwent densitometry with the spine L2-L4 and hip regions were evaluated using the DXA method. The Lunar DPX-IQ apparatus was used. In most patients ultrasound evaluation was also undertaken (this data is not included in our paper). The WHO (1994) criteria were implemented when evaluating normal bone density, osteopenia and osteoporosis. The patients were broken down into decades according to age and the results are
outlined in the table below.

The average incidence of osteoporosis in the whole group was 29.9%. In women over the age of 50 normal bone mineral density was found in 24%, osteopenia in 38.5% and osteoporosis in 37.5% of patients.
Conclusion: The results obtained in our local study do not differ significantly from those cited in the European population. At present our Center is taking part in a large national study (EPOLOS) but the results of this study are yet to be published.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s27-28.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s3.

L05
Częstość występowania osteoporozy i trendy sekularne w złamaniach szyjki kości udowej w Republice Czeskiej
J.Stepan, S. Havelka, R. Zahora
Charles University Faculty of Medicine, Prague, Department of Internal Medicine, City Hospital, Litomerice, Czech Republic

Metodyka: Gęstość mineralna kości badana była w podzielonych wiekowo, randomizowanych grupach 429 mężczyzn i 713 kobiet z dwóch miast (Praga i Litomerice) w obrębie kręgosłupa lędźwiowego, szyjki kości udowej i całego ciała metodą DXA i w obrębie końca bliższego przedramienia metodą SXA. Proporcje kobiet i mężczyzn w każdej z grup z gęstością kości poniżej określonej granicy w którymkolwiek z wymienionych miejsc były odwzorowane na strukturę populacji Republiki Czeskiej. Dane dotyczące złamań szyjki kości udowej u kobiet i mężczyzn w latach1965-1999 zaczerpnięto z centralnego rejestru.
Wyniki. Ogółem, w 1997 szacunkowo 428000 kobiet i 195000 mężczyzn po 50 roku życia miało osteoporozę a kolejne 680000 kobiet i 435000 mężczyzn osteopenię. Liczba hospitalizacji z powodu złamania szyjki kości udowej w 10 milionowej populacji Czech wzrosła na przestrzeni 30 lat 15-krotnie. Starzenie się populacji może tłumaczyć 48 % i 69% tego wzrostu odpowiednio dla mężczyzn i kobiet.

Wnioski. Wyniki tych przekrojowych badań populacyjnych w Republice Czeskiej wykazują częstość występowania osteoporozy i osteopenii porównywalną z danymi publikowanymi dla Holandii i Stanów Zjednoczonych. Wzrost częstości większy niż wynikałoby to z faktu starzenia się populacji może w przyszłości w jeszcze większym stopniu wpływać na wzrost częstości złamań. Wyniki te dają podstawę do ekonomicznych rozważań na temat diagnostyki, leczenia i następstw osteoporozy.

L05
PREVALENCE OF OSTEOPOROSIS AND SECULAR TRENDS OF HIP FRACTURE INCIDENCE IN MEN IN THE CZECH REPUBLIC
Jan Stepan, Stanislav Havelka, Roman Zahora,
Charles University Faculty of Medicine, Prague, Department of Internal Medicine, City Hospital, Litomerice, Czech Republic
Methods: Bone mineral density was assessed in an age-stratified random sample of 429 men and 713 women from two cities (Prague and Litomerice) at the lumbar spine, proximal femur and total body by dual X-ray absorptiometry and at the distal forearm by single X-ray absorptiometry. The proportion of men and women in each age group with bone density below specified levels at any of these skeletal sites was projected to the population structure of the Czech Republic. Data on hip fracture incidence in men and women from 1965 to 1999 in Czech men and women were obtained from the central register.
Results: Overall, in 1997, an estimated 428000 women and 195 000 men over age 50 had osteoporosis and another 680 000 women and 435 000 men had osteopenia. Hospital discharges for hip fracture in the Czech population of 10 million increased over a 30 years period by 15-fold. Population aging explained for 48% and 69% of this increase in men and women, respectively.
Conclusions: The results of this population-based cross sectional study in the Czech Republic document a prevalence of osteoporosis and osteopenia which is comparable with that published for the Netherlands and the United States. An increase in incidence rates above that due to population aging, may increase future fracture rates still further. The results offer a basis for economical considerations in diagnosis, treatment and consequences of osteoporosis.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s28-29.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s3-s4.

L06
Liczba złamań obwodowych i ich konsekwencje finansowe na Węgrzech
C.Horvath1, S.Meszaros1, M. Kricsfalusy2, P. Somogyi3
1. 1st Department of Medicine, Semmelweis University, Budapest, Hungary,
2. National Institute of Traumatology, Budapest, Hungary,
3. Department of Orthopedics, Semmelweis University, Budapest, Hungary

CELE: Podążając za postanowieniami Węgierskiej Sieci Osteoporozy dotyczącymi diagnozy i leczenia osteoporozy często pojawiają się pytania jakie są praktyczne korzyści z leczenia tej choroby. Można odpowiedzieć jedynie na kilka pytań, znając dokładną liczbę złamań niskoenergetycznych i ich kalkulację koszty/korzyści. Postawiliśmy sobie za cel policzenie ilości złamań osteoporotycznych na Węgrzech porównaniu z częstością w regionie i świecie.

METODY: Przebadano przypadki złamań szyjki kości udowej, części dalszej kości promieniowej i bliższej kości ramiennej na podstawie krajowej bazy danych pacjentów hospitalizowanych w latach 1996-1999. Koszty obliczono przy użyciu danych z Krajowego Instytutu Traumatologii z 1999r. Nie brano pod uwagę innych koszów, jak ostre powikłania, rehabilitacja, opieka socjalna i koszty poniesione przez rodzinę. Dofinansowanie diagnostyki i leczenia osteoporozy udzielone przez Krajowe Ubezpieczenie Zdrowotne zostało porównane z bezpośrednimi kosztami złamania.

WYNIKI: Rocznie na Węgrzech dochodzi do 15000 złamań szyjki kości udowej, 25000złamań końca dalszego kości promieniowej i 10000 złamań końca bliższego kości ramiennej ( cała populacja: 10.000.000). Średni roczny koszt bezpośredniego leczenia złamania wynosi 12 miliardów HUF (=40 milionów USD). Na leczenie i diagnostykę osteoporozy wydano 5,5 miliarda HUF (=18 milionów USD) WNIOSKI: Występowanie złamań szyjki kości udowej na Węgrzech podwoiło się na przestrzeni ostatnich 10 lat, jednak nadal pozostaje niższe jak w Europie Zachodniej czy Ameryce Północnej. Częstość występowanie złamań końca dalszego kości promieniowej równe jest jedynie jednej trzeciej odpowiednich danych ze Szwajcarii i nie obserwuje się wzrostu w ostatniej dekadzie. Całkowite koszty postępowania w osteoporozie (diagnoza i leczenie) wydają się być niższe od połowy kosztów bezpośrednich leczenia złamania ( nie licząc złamań kręgów, nie licząc rehabilitacji i innych nie medycznych kosztów złamania). Nie ma realnych nadziei na osiągnięcie korzystnego stosunku koszty/korzyści, ale każde zahamowanie rosnącej częstości złamań jest obietnicą poprawy tego stosunku w osteoporozie.

Korespondencja:

Dr. Csaba Horvath, D.Sc. 1st Department of Medicine Semmelweis University Koranyi Sandor 2/A H-1083 Budapest Hungary
Tel: +36-1-210-0278 / 1509 ext. Fax: +36-1-313-0250; Email: horcsa@bel1.sote.hu

L06
THE NUMBER OF NON-SPINE FRACTURES AND ITS FINANCIAL CONSEQUENCES IN HUNGARY
Csaba Horvath1, Szilvia Meszaros1, Mihaly Kricsfalusy2, Peter Somogyi3,
1. 1st Department of Medicine, Semmelweis University, Budapest, Hungary,
2. National Institute of Traumatology, Budapest, Hungary,
3. Department of Orthopedics, Semmelweis University, Budapest, Hungary

Aims: Following the establishment of the Hungarian Osteoporosis Network for diagnosis and treatment of osteoporosis it is often asked what the practical benefit of the management of this disease is. Several questions can only be answered knowing the accurate number of low-trauma fractures followed by a cost/ benefit calculation. We aimed to account the osteoporosis related fractures in Hungary in comparison with regional and international incidence rates. A secondary aim was to compare costs coming from the management of fractures with costs of diagnostic and treatment procedures of osteoporosis.

Methods: Incidence of hip, distal radius and proximal humerus fractures were examined on the basis of a national medical database on hospitalized patients between 1996-1999. Costs were calculated using data of National Institute of Traumatology in 1999. Other sources of costs as acute complications, rehabilitation, social care or extra costs of the families were not taken into consideration. Financial support for the diagnosis and treatment of osteoporosis given by the National Health Insurance were compared with the direct costs of the fractures.
Results: 15 000 hip fractures, 25000 distal radius fractures and 10000 proximal humerus fractures related to osteoporosis occur yearly in Hungary (total population: 10000000). The overall yearly cost of the direct fracture treatment is about 12 billion HUF (= 40 million USD). Diagnosis and treatment of osteoporosis is covered by 5.5 billion HUF (= 18 million USD).
Conclusions: The incidence of hip fractures in Hungary has doubled during the last ten years, however, it is still lower than in Northern Europe or in North America. The incidence of distal radius fracture is only one third of respective data from Switzerland and there is no increase in the last decade. The total cost of osteoporosis management (diagnosis + treatment) seems to be less than half of the direct fracture costs (without vertebral fractures, without rehabilitation and other non-medical costs of fractures). It is not a real hope to reach a positive cost/ benefit ratio

1083 Budapest Hungary

Tel: +36-1-210-0278 / 1509 ext. Fax: +36-1-313-0250; Email: horcsa@bel1.sote.hu

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s28-29.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s4.
 

L07
WSPÓŁCZESNE MOŻLIWOŚCI DIAGNOSTYKI OBRAZOWEJ OSTEOPOROZY
H.K. Genant1, E. Czerwiński2
1Department of Radiology University of California SF 505 Parnassus Avenue, M392, USA;
2 Klinika Ortopedii CMUJ, 501 Kraków, ul. Kopernika 19

Obecnie dysponujemy wieloma nieinwazyjnymi metodami pomiaru nie tylko BMD, ale również parametrów struktury wewnętrznej kości. W powszechnym użyciu znajduje się szeroki asortyment aparatów densytometrycznych typu DXA, pozwalających na pomiar BMD z wysoką precyzją (1–4%) i dokładnością (2-10%). Zasadniczym niedostatkiem metody DXA jest pomiar w jednej płaszczyźnie, bez uwzględnienia grubości kości oraz wyodrębnienia kości beleczkowej i korowej. Jest to jedną z przyczyn rozbieżności pomiarów w różnych miejscach szkieletu u tego samego pacjenta. Wad tych pozbawiona jest metoda QCT, ale, z racji kosztów, jest rzadko używana do pomiarów szkieletu centralnego, natomiast z dużym powodzeniem stosowana jest do badań w obrębie przedramienia. Możliwość określenia gęstości mineralnej dla poszczególnych voxeli pozwala nie tylko na pomiar BMD wyrażonej w jednostkach wolumetrycznych (osobno dla kości beleczkowej i korowej), ale również na obliczanie wytrzymałości mechanicznej kości.
Wprowadzenie densytometrów z wiązką wachlarzową, dzięki zwiększonej rozdzielczości, zasadniczo poprawiło jakość uzyskiwanych obrazów. Umożliwia to wykorzystanie densytometrów do pomiarów morfometrycznych kręgosłupa (MXA) i zastępowanie obarczonych wysoką ekspozycją i trudnych technicznie radiogramów. Zaletą MXA jest małe napromieniowanie, eliminacja deformacji geometrycznej i powiększenia nieodłącznego dla radiogramów. Szczególnie ważne dla pomiaru jest ruchome ramię C, dzięki czemu projekcja boczna wykonywana jest bez przemieszczania pacjenta (Hologic).
Nieinwazyjna ocena struktury wewnętrznej kości stała się obecnie możliwa dzięki zastosowaniu mikro-tomografii komputerowej oraz wysokiej rozdzielczości MRI. Dokonywanie pomiarów z rozdzielczością 150-200 m pozwala na ocenę parametrów dostępnych dotąd wyłącznie na preparatach histologicznych, takich jak: objętość beleczek, grubość beleczek i odległość międzybeleczkowa.
Niezależnie od bezpośrednich pomiarów struktury kości obserwujemy burzliwy rozwój metod komputerowych analiz struktury kości na radiogramach pozwalających jej obiektywną interpretacje.
Do technik ilościowej oceny makrostruktury zalicza się (poza konwencjonalną radiografią) tomografię komputerową, szczególnie wolumetryczną ilościową tomografię komputerową (vQCT). Do metod nieinwazyjnej i/lub niedestrukcyjnej oceny mikrostruktury kości beleczkowej zaliczamy tomografię komputerową o wysokiej rozdzielczości (hrCT), mikrotomografię komputerową (CT), rezonans magnetyczny o wysokiej rozdzielczości (hrMR) i mikrorezonans magnetyczny (MR). Wolumetryczne QCT, hrCT i hrMR można generalnie zastosować in vivo; CT iMR są zasadniczo stosowane do badań in vitro. Pomimo postępu pozostaje problem.
Należy w dalszym ciągu zastanowić się nad równowagą między rozdzielczością przestrzenną a wielkością próbki, lub między sygnałem wzbudzenia a dawką promieniowania lub czasem narażenia, jak również nad kompleksowością i kosztami a dostępnością. W praktyce klinicznej wyzwaniem w diagnostyce obrazowej kości jest wyważenie pomiędzy zaletami prostej densytometrii kości a bardziej kompleksowymi metodami pomiaru mikroarchitektury kości lub szczegółowymi wymaganiami badań naukowych a ogólniejszymi potrzebami klinicznymi. Należy również zająć się różnicami biologicznymi między szkieletem obwodowym i osiowym. Na koniec należy wyważyć względne wartości tych wyszukanych technik obrazowania mając na uwadze ich zastosowanie jako techniki diagnostyczne wymagające dużej dokładności i wiarygodności lub ich zastosowanie do badań kontrolnych wymagające dużej precyzji i powtarzalności.

L07
CURRENT DEVELOPMENT OF IMAGING OF OSTEOPOROSIS
H. Genant1, E. Czerwinski2,
1. Department of Radiology University of California SF 505 Parnassus Avenue, M392, USA,
2. Department of Orthopaedics, Med. Coll. Jagiellonian University, 31-501 Krakow, ul. Kopernika 19, Poland

Today there are non-invasive methods of measuring not only BMD but also intrinsic bone structure. There is in common use a wide range of DXA densitometers which allow for BMD measurements with high precision (1-4%) and accuracy (2¬10%). The basic disadvantage of DXA is that the measurement is in only one plane, which reveals no information on the thickness of the bone and does not distinguish trabecular and cortical bone. This is one of the reasons for discrepancies in measurements in different skeletal sites in the same patient. QCT is free from these disadvantages but, due to costs, is rarely applied to the central skeleton. However, it is used with great success for forearm measurements. Estimating mineral density in a single voxel allows measurement of volumetric BMD (individually for trabecular and cortical bone) and also allows calculation of the mechanical strength of bone.
Fan beam densitometers, with their increased resolution, considerably improve image quality. This makes possible the use of densitometers for morphometric measurements of spine (MXA) and can replace traditional radiograms with their high radiation exposure and technical difficulties. Advantages of MXA are low exposure, and elimination of geometric deformation and magnification, which is indispensable for radiograms. Particularly significant is the movable 'C’ arm, which allows lateral projection without changing the position of the patient (Hologic).
Noninvasive and/or nondestructive imaging techniques can provide structural information about bone, beyond simple bone densitometry. While the latter provides important information about osteoporotic fracture risk, many studies indicate that BMD only partly explains bone strength. Quantitative assessment of macro-structural characteristics such as geometry, and micro¬structural features such as relative trabecular volume, trabecular spacing, and connectivity may improve our ability to estimate bone strength.
Methods for quantitatively assessing macrostructure include (besides conventional radiographs) computed tomography, particularly volumetric quantitative computed tomography (vQCT). Methods for assessing microstructure of trabecular bone noninvasively and/or nondestructively include high resolu­tion computed tomography (hrCT), micro computed tomography (mCT), high resolution magnetic resonance (hrMR), and micro magnetic resonance mMR. Volumetric QCT, hrCT and hrMR are generally applicable in vivo; mCT and mMR are principally applicable in vitro. Despite progress, problems remain. The balance between spatial resolution and sampling size, or between signal-to-noise and radiation dose or acquisition time, needs further consideration, as do complexity and expense vs avail­ability and accessibility. Clinically, challenges for bone imaging include balancing the advantages of simple bone densitometry vs the more complex architectural features of bone, or the deeper research requirements vs broader clinical needs. Biological differences between the peripheral appendicular skeleton and the central axial skeleton must be further addressed. Finally, the relative merits of these sophisticated imaging techniques must be weighed with respect to their applications as diagnostic procedures requiring high accuracy or reliability versus their monitoring applications requiring high precision or reproduci-bility.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s31-32.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s4.

L08
Znaczenie metod pomiarów obwodowych w ocenie osteoporozy
Claus C. Glüer
Medizinische Physik, Klinik für Diagnostische Radiologie, Universitätsklinikum Kiel, Niemcy

Wprowadzono dużą różnorodność metod pomiarów obwodowych do oceny osteoporozy. Zalicza się tu techniki rentgenowskie, jak obwodowa absorpcjometria podwójnej energii promieniowania rentgenowskiego (pDXA), tomografia kośćca obwodowego (pQCT) i cyfrowa radiometria rentgenowska (DXR), jak również próby pomiaru ilościową metodą ultradźwiękową (QUS) kości piętowej, paliczków, kości promieniowej i innych miejsc kośćca. Osteoporoza jest chorobą systemową i dlatego można się spodziewać że zmiany w jakości kośćca będą występowały zarówno w kościach centralnych jak i obwodowych. Jednakże, zarówno masa szczytowa kości jak i prędkość utraty masy kostnej mogą różnić się pomiędzy miejscami pomiaru i generalnie mniej jak 50% zmienności gęstości mineralnej kości w centralnych punktach kręgosłupa i bliższym końcu kości udowej można przewidzieć na podstawie pomiarów obwodowych. Dlatego dokładną ocenę diagnostyczną centralnej gęstości mineralnej kości można osiągnąć jedynie używając pomiaru ustalonych miejsc.
Pomiary obwodowe mogą być używane do oceny ryzyka złamania. Biorąc pod uwagę inne czynniki ryzyka możliwe jest stopniowanie zaawansowania choroby, aczkolwiek z mniejszym gradientem ryzyka w porównaniu do metod centralnych. Urządzenia do pomiarów obwodowych mają swoją wartość jako wstępne narzędzia oceny ryzyka złamania, dostarczające niezależnych i ilościowych informacji na temat ryzyka złamania, których nie można uzyskać z samej oceny klinicznych czynników ryzyka. W celu interpretacji wyników pomiaru należy ustalić zależność między występującymi złamaniami a ryzykiem nowego złamania. Ponieważ takie sprzężenie zależy od badanej grupy, niezbędnym do oceny działania nowego urządzenia które ma zostać zatwierdzone, jest ocena porównawcza z ustalonym urządzeniem. Takie dane pozwolą obliczyć bezwzględny poziom ryzyka dla dowolnego wyniku pomiaru. To pozwoli na stosowanie urządzeń do pomiarów obwodowych w praktyce klinicznej.
W monitorowaniu powinny zostać uwzględnione różnice między technikami. Na wynik pomiaru wpływ będzie miało nie tylko miejsce pomiaru ale też typ badanej kości, np. kość beleczkowa w przeciwieństwie do korowej. Ostatnio wykazano, że na przykład leczenie bisfosfonianami może mieć również wpływ na materialne właściwości kości. Pozostaje nie zbadanym, czy takie zmiany mogą być wiarygodnie mierzone w szkielecie obwodowym.

L08
THE ROLE OF PERIPHERAL MEASUREMENT TECHNIQUES IN THE ASSESSMENT OF OSTEOPOROSIS
Claus C. Gluer,
Medizinische Physik, Klinik fur Diagnostische Radiologie, Universitatsklinikum Kiel, Germany

A great variety of peripheral measurement techniques have been developed for the assessment of osteoporosis. This includes X-ray based techniques such as peripheral Dual X-ray Absorptiometry (pDXA), peripheral Quantitative Computed Tomography (pQCT) and Digital X-ray Radiogrammetry (DXR) as well as Quantitative Ultrasound (QUS) approaches for the assessment of the calcaneus, phalanges, radius, and other skeletal sites. Osteoporosis is a systemic disease and thus changes in skeletal status can be expected both at central as well as peripheral bones. However, both peak bone mass and the rates of bone loss may differ among sites and in general less than 50% of the variability of bone mineral density (BMD) at the central sites of the spine and proximal femur can be predicted based on peripheral measurements. Therefore, an accurate diagnostic assessment of central BMD can only be achieved using site matched measurements.
Peripheral measurements can be used to assess fracture risk. Together with other risk factors, a staging of the severity of the disease is possible, albeit with lower gradients of risk when compared to central techniques. Peripheral measurement devices have particular value as first stage risk assessment tools that provide independent and quantitative information on fracture risk that cannot be obtained from clinical risk factors alone. In order to interpret the measurement results the relationship with prevalent fractures and with the risk of incident fractures needs to be established. Since such relationships are subject group dependent, comparative assessment with an established device is critical to judge the performance of an innovative device that is to be validated. Such data will allow to calculate absolute risk levels for any given measurement result. This will permit use peripheral devices for clinical decision making.
For monitoring, differences among techniques need to be considered. Not only the skeletal site but also the type of bone measured, i.e. trabecular versus cortical bone, will affect the measurement result. Recently, it has been shown that bisphosphonate treatment, for example, may also affect material properties of bone. It remains to be investigated whether such changes can reliably be measured in the peripheral skeleton.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s32-33.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s5.

L09
Utrata masy kostnej u kobiet z chorobami reumatycznymi
E.F.J. Ring, N. Minaur, D. Speden, A.K. Bhalla
Royal National Hospital for Rheumatic Diseases, Bath BA1 1RL UK

Choroby zapalne stawów wiążą się zwykle ze zwiększoną utratą masy kostnej, która może być uogólniona i lokalna. W chorobie zwyrodnieniowej stawów i chorobie Pageta można natomiast obserwować przeciwne zjawisko – wzrost BMD.
Nasze badania wykazały, że we wczesnej fazie reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS) znamienna utrata masy kostnej może być wykryta przy pomocy badania ultrasonograficznego paliczka. Wybrano grupę 60 kobiet z objawami wczesnego zapalenia błony maziowej, u których choroba trwała od mniej niż 6 mies. do 4 lat (44 <2 lata). Badano również grupę 39 kobiet z rozpoznanym od ponad 5 lat RZS. Pomiary ultradźwiękowe paliczków wykonane były przy pomocy aparatu IGEA DBM Sonic a rezultaty były porównane z innymi badaniami wykonanymi w czasie tej samej wizyty lub w przeciągu kilku tygodni od badania. Wyniki pokazały, że u pacjentów z przebiegiem <2 letnim średni Z−score = −1,7, w grupie o przebiegu 2-4 letnim średni Z−score = −1,1 a w grupie z rozpoznanym RZS średni Z−score = −2,2 wskazując, że utrata masy kostnej w tym miejscu pojawia się we wczesnej fazie choroby.
W rozpoznanym RZS badaliśmy efekt metotreksatu (MTX) używanego do agresywnego leczenia choroby przez okres ponad 3 lat. Używając metody DEXA całego ciała, kręgosłupa, biodra i przedramienia przebadano 116 kobiet, łącznie z oznaczeniem biochemicznych markerów kostnych. Pacjenci zostali podzieleni na 4 grupy zależnie od czasu trwania terapii. Wykluczono stosujących steroidy i HTZ. Nie znaleziono zależności między BMD, markerami obrotu kostnego i czasem leczenia. Stwierdzono jedynie istotną zmianę w części bliższej kości przedramienia w grupie z ciągłym leczeniem (p<0,0001). Obszar ultradystalny był natomiast zachowany. Nie znaleziono istotnego wpływu na tworzenie i resorpcję kości używając metod histomorfometrycznych i markerów.
W zespole bólu wielomięśniowego porównywaliśmy leczenie konwencjonalnym kortykosteroidem Prednizolonem 15 mg/dobę z Deflazacortem 18 mg/dobę, redukując dawkę po 4 tygodniach odpowiednio do 10mg/dobę i 12 mg/dobę. Po roku u większości z 20 chorych zredukowano dawkę do 5 mg/dobę, kontrolując chorobę. W żadnej z grup nie znaleziono niekorzystnego wpływu na BMD.
W zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa (ZZSK) badano 66 kobiet i odpowiadającą wiekowo grupę kontrolną przy użyciu DEXA całego ciała, biodra i kręgosłupa. 23−osobowa podgrupa miała również wykonane badanie ultradźwiękowe kości piętowej (Hologic Sahara). Grupa z ZZSK miała istotnie niższe BMD biodra niż grupa kontrolna. BMD szyjki kości udowej, biodra (total) i całego ciała wykazywały istotną korelację z czasem trwania choroby (p=0,001−0,005). Wartość BUA pięty była zwiększona, a SOS istotnie zmniejszona w grupie z ZZSK. Nie stwierdzono zależności między CRP i markerami kostnymi a jakąkolwiek metodą oceny BMD. Chociaż stwierdzono obniżenie BMD biodra, nie można tego stwierdzić w kręgosłupie z powodu skostnień okołokręgosłupowych. We wcześniejszych badaniach chorych z ZZSK ale bez zajęcia kręgosłupa mogliśmy wykazać wczesną utratę masy kostnej do istotnego poziomu.
Wnioski: Densytometria kości jest przydatnym narzędziem w reumatologii klinicznej. Badania obejmujące 300 pacjentów oceniano metodą QUS i DEXA. Przyspieszona utrata masy kostnej jest cechą tych chorób i może wystąpić na początku choroby. Niektóre metody leczenia, −wysokie dawki kortykosteroidów >7,5mg/d mogą zwiększać utratę masy kostnej, ale przy ostrożnym dawkowaniu można zminimalizować jatrogenną utratę masy kostnej.

L09
BONE LOSS IN WOMEN WITH RHEUMATIC DISORDERS
E. F. J. Ring, N. Minaur, D. Speden, A. K. Bhalla
Royal National Hospital for Rheumatic Diseases, Bath BA1 1RL UK

Inflammatory joint diseases are generally associated with increased bone loss, which can be generalised and focal. Conversely, osteoarthritis and Paget’s disease can have higher
BMD.
In early rheumatoid arthritis (RA), our studies have shown that significant bone loss can be detected with phalangeal ultrasound. 60 female patients, disease duration from less than 6 months to 4 years (44 <2yrs),were recruited from an early synovitis clinic. A group of 39 women with established RA of more than 5 years were also studied. Finger ultrasound measurements were made with an IGEA DBM Sonic, and the results were compared with other clinical tests performed on the same clinic visit, or within a few weeks of the test. The results showed that in patients with < 2 yrs duration the mean Z score = -1.7, in the 2—4 yr duration group, mean Z = -1.1 and in the established RA mean Z = -2.2 indicating that bone loss at this site occurs very early in the disease.
In established RA we have investigated the effect of metho¬trexate MTX used to treat aggressive disease over a period of 3 yrs. Using DEXA of the total body, spine, hip and forearm, 116 female patients were studied, including biochemical bone markers. The patients were stratified into four groups from start of therapy to long term MTX use. HRT and steroid users were excluded. No correlation was found between BMD, markers, and duration of therapy. The only significant change detected was in proximal forearm where BMD was lower in the group on sustained treatment p< 0.0001 In contrast the ultra distal region was spared. No significant effect on bone formation or resorption using blood markers or histomorphometry was found.
In polymyalgia rheumatica (PMR) we compared treatment with the conventional cortico-steroid Prednisolone at 15 mg/day with Deflazacort 18 mg/day, reducing to 10 mg/d and 12 mg/d respectively after 4 weeks. 1 yr. later most of the 20 patients had reduced to 5mg/d. Deflazacort at 6mg/d was found to be equi-potent to Prednisolone at 5 mg in controlling PMR. No adverse effect on BMD was found in either group.
In Ankylosing Spondylitis AS 66 females and 132 aged matched controls were studied using DEXA of the total body hip and spine. A sub group of 23 also have ultrasound measurement of the calcaneum (Hologic Sahara) The AS group had significantly lower hip BMD than the controls. Femoral neck, total hip and total body BMD showed significant correlation with disease duration. (p = 0.001-0.005) BUA at the heel was increased and SOS was significantly decreased in the AS group. No correlation was found with CRP and bone markers, with either method for BMD estimation. While decreased hip BMD has been found in almost all patients with AS, this is not normally detectable at the spine due to the presence of peri-spinal ossification. In an earlier study in patients with AS but without spinal involvement we were able to show early bone loss to significant levels.
Conclusion Bone densitometry is a useful tool in clinical rheumatology. Studies involving 300 patients have been assessed by QUS and DEXA. Accelerated bone loss is a feature of these diseases and can occur early in the disease. Some treatments, high doses of cortico-steroids > 7.5mg/d can increase bone loss, but with careful dose regimen, iatrogenic bone loss can be minimised.

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s34.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5
oraz
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s5.

L10
PRODIGY Quantitative Lateral Vertebral Assessment (LVAq) – Accuracy and Precision
(Ilościowa ocena projekcji bocznej kręgosłupa (LVAq) aparatem prodigy – dokładność i precyzja)
Dave Pankratz (1), Joe Bisek (1), Howard Barden (1), Rob Washenko (1), Kenneth Faulker (1), Jef Van Dam (2)

¹GE Lunar Corporation, Madison, Wisconsin, USA,
²LUNAR Europe, Belgium, Europe, GE Lunar Corporation, 726 Heartland Trail, Madison, WI, USA 53717

Low bone density and prevalent vertebral fractures, the classic hallmark of osteoporosis, are associated independently with a dramatically increased risk of future vertebral and non-vertebral fractures. The advent of the GE LUNAR PRODIGY bone densitometer has made accurate measurement of vertebral deformities a reality through its quantitative assessment application, LVAq. The PRODIGY utilizes a narrow-angle (4^o) fan-beam to acquire high-resolution dual-energy images, which can be used for qualitative and quantitative determination of deformation as well as lateral spine BMD. Scans of the lumbar spine can be acquired in less than 90 seconds and the lumbar and thoracic spine in about 180 seconds. Accuracy of the LVAq measurements were determined by comparing LVA results with biomechanical measurement of vertebral heights in vitro. Error was found to be less than 1 mm. We also compared PRODIGY LVAq with GE LUNAR EXPERT-XL morphometry data using the European COMAC phantom, and a GE LUNAR lateral spine phantom. Excellent comparability was found (r = 0.99, p = 0.3), which indicates the large EXPERT-XL morphometry reference data can be used. Vertebral height precision in vivo was determined from repeat observations of 5 patients with repositioning. Semi-automated analysis tools were used to calculate intra- and inter-individual variation using four different operators (untrained, following written procedures) measuring ten vertebral bodies multiple times.

These results indicate the precision error is comparable to that of repeat measurements using standard lateral radiographs (%CV=3-4%).

XI Zjazd Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy
V Krakowskie Sympozjum Osteoporozy
Kraków 27-29.09.2001

Streszczenia:
wersja polska
Materiały kongresowe: STRESZCZENIA, s35-36.
Druk: Drukarnia Skinder, ISBN – 83-904008-5-5

wersja angielska
Osteoporosis International 2001; vol. 12 (Suppl 1), s5-s6.

L11
Gęstość mineralna kości i ilościowa analiza cyfrowa obrazu rentgenowskiego jako odzwierciedlenie właściwości mechanicznych tkanki kostnej gąbczastej kości piętowej

Wojciech Glinkowski 1,2, Tomasz Jędral 2, Małgorzata Brzozowska 3, Maciej Kornacki 4, Zbigniew Nita 5
1Katedra i Klinika Ortopedii i Traumatologii Narządu Ruchu Akademii Medycznej w Warszawie
2Zakład Anatomii Prawidłowej Akademii Medycznej w Warszawie
3Zakład Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Warszawie
4Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego
5Instytut Mechaniki i Konstrukcji Politechnika Warszawska 02-005 Warszawa ul. Lindleya 4

Wyniki pochodzące z badań densytometrii i gęstości optycznej obrazu rentgenowskiego oceniano w celu uzyskania nowych informacji na temat potencjalnej roli analizy obrazu zdjęć rentgenowskich w przewidywaniu ryzyka złamań. Ocenialiśmy czy ilościowe badanie obrazu rentgenowskiego i zmienne uzyskane w badaniu densytometrycznym nieuszkodzonych kości piętowych są związane z właściwościami mechanicznymi tych kości. Pobraliśmy 15 nieuszkodzonych kości piętowych ze zwłok, od 14 mężczyzn i jednej kobiety do 48 godzin po zgonie. Średni wiek badanych wynosił 43,3 lata (w zakresie19-78 lat). Pobrane kości były prześwietlane w standardowym rzucie bocznym. Zdjęcia rentgenowskie cyfrowano przy pomocy kamery CCD dużej rozdzielczości i zapisywano w postaci plików obrazowych GIF89. Wyrażano je jako odsetek wzorca. Zmierzono także gęstość minerałów kostnych (BMD) kości piętowych. Sześcienne bloczki kostne wycięto z kości piętowej z miejsca w którym dokonywano pomiarów DXA i RODIA. Zmierzono także wartości współczynnika elastyczności kości przy ściskaniu z góry w dół. Stwierdzono, że gęstość minerałów kostnych (BMD) istotnie koreluje z właściwościami mechanicznymi kości gąbczastej w kości piętowej (r2 =0,83, p < 0.0001). Wartości pomiarów relatywnej gęstości optycznej radiogramów umiarkowanie korelowały z właściwościami mechanicznymi kości gąbczastej w kości piętowej (r2 =0,67, p < 0.0001). Stwierdzono również że względna gęstość optyczna radiogramów mocno korelowała z wartościami gęstości mineralnej (BMD) kości piętowych (r2 =0,88, p < 0.0001). Wartości denystometryczne uzyskane w wyniku bezpośredniego pomiaru lub względnej analizy obrazu cyfrowego są skorelowane z właściwościami mechanicznymi kości piętowej pod postacią współczynnika elastyczności kości gąbczastej. Uzyskane przez nas wyniki wskazują, że względna gęstość optyczna radiogramów nieuszkodzonej kości piętowej związana jest z jej własnościami mechanicznymi.

L11
BONE MINERAL DENSITY AND QUANTITATIVE DIGITIZED X-RAY IMAGE ANALYSIS REFLECTS THE MECHANICAL PROPERTIES OF CALCANEAL TRABECULAR BONE
Wojciech Glinkowski1,2, Tomasz Jedral2,Małgorzata Brzozowska3, Maciej Kornacki4, Zbigniew Nita5,
1Department of Orthopedics and Traumatology of Locomotor, Medical University Warsaw,
2Department of Anatomy, Medical University Warsaw,
3Department of Legal Medicine, Medical University Warsaw,
4Faculty of Biology, University of Warsaw,
5Institute of Mechanics and Construction, University of Technology Warsaw 02-005 Warszawa ul. Lindleya 4, Poland

Densitometric and optical density of radiograms variables were assessed to provide new information about the potential role of quantitative X-ray image analysis in fracture risk prediction. We assessed whether the quantitative X-ray image and densitometric variables derived from measurements of intact calcaneal bones were associated with their mechanical properties. We obtained 15 intact cadaveric calcanei, including 14 men and 1 women, of a mean age of 43,3 years (range 19-78 years). Harvested calcanei were X-rayed in a standard lateral view. Plain images were digitized with a high-resolution CCD camera and stored as GIF89 files. Relative optical density values were measured with the RODIA System and expressed as percent of density pattern. We measured the bone mineral density (BMD) of the calcaneal body using dual-energy X-ray absorptiometry. Cubes of trabecular bone were then removed from the calcaneus at approximately the same location as the DXA and RODIA measurements were obtained, and the elastic modulus of the trabecular bone specimens were measured by compressing them in the super-oinferior direction. We found that bone mineral density (BMD) variables were strongly correlated with the mechanical properties of calcaneal trabecular bone (r2 = 0,83, p< 0.0001). Relative optical density values variables were moderately correlated with the mechanical properties of calcaneal trabecular bone (r2 = 0,67, p< 0.0001). We found also that Relative optical density values were strongly correlated with the bone mineral density (BMD) variables of calcaneal trabecular bone (r2 = 0,88, p< 0.0001). Densitometric measurements obtained by direct densitometry or indirect by relative optical density image analysis of digitized X-ray were associated with elastic modulus of trabecular bone. Our results indicate that relative optical density value measurements of the intact heel are associated with the mechanical properties of calcaneal trabecular bone and, in some cases, provide informa¬tion similar to that provided by BMD measurements.